فاجعه منا (۱۳۹۴)

فاجعه منا، مرگبارترین حادثه در حج تمتع که ۲ مهر ۱۳۹۴ش، (۱۰ ذی‌الحجه ۱۴۳۶ق/۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵) روی داد و به کشته و مفقود شدن بیش از هفت هزار تن از حاجیان انجامید. زائرانی از ۳۹ کشور جهان در این حادثه کشته، مفقود یا زخمی شدند. مقامات دولت عربستان پس از حدود سه هفته از حادثه، تعداد رسمی جان‌باختگان را ۷۴۷۷ نفر اعلام کردند.

بسته شدن گذرگاه شماره ۲۰۴ و ازدحام جمعیت، دلیل اصلی وقوع این حادثه اعلام شد. بر اساس آخرین آمار منتشر شده، شمار زائران کشته و زخمی جمهوری اسلامی ایران، از همه کشورهای دیگر بیشتر است.

آیت الله سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، در اولین واکنش‌ها به فاجعه منا، با اعلام سه روز عزای عمومی، مدیریت غلط و اقدامات ناشایسته دولت عربستان سعودی را عامل این فاجعه دانست. رییس جمهوری سنگال هم سه روز عزای عمومی اعلام کرد.

زمان و مکان وقوع حادثه

صبح پنجشنبه ۲ مهر ۱۳۹۴ (۱۰ ذی‌الحجه ۱۴۳۶هـ.ق/ ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۵)، همزمان با عید قربان، حاجیان از منا به سوی جمرات حرکت کردند. ۵ گذرگاه طریق المشاه، شارع الجوهره، سوق العرب، ۲۰۴ و ۲۰۶، زائران را از منا به جمرات وصل می‌کند. فاجعه مرگبار منا، جایی در میانه گذرگاه ۲۰۴ رخ داد.

جزئیات وقوع فاجعه

۵ گذرگاه اصلی طریق المشاه، شارع الجوهره، سوق العرب، ۲۰۴ و ۲۰۶، سرزمین منا را به جمرات وصل می‌کند. گذرگاه ۲۰۶ یک جاده بن‌بست است و زائران برای ادامه حرکت باید با ورود به گذرگاه فرعی ۲۲۳، وارد ۲۰۴ شوند. گذرگاه ۲۱۵ هم مسیر فرعی دیگری است که گذرگاه ۲۰۴ را به سوق العرب وصل می‌کند و در سال‌های گذشته، با ورود زائران گذرگاه ۲۰۶ به ۲۰۴، بخشی از زائران می‌توانستند با استفاده از گذرگاه ۲۱۵، به سوق العرب بروند و مانع از تراکم و فشار جمعیت شوند.

دلیل اصلی: بسته‌ماندن گذرگاه‌های فرعی

دلیل اصلی روی دادن فاجعه، بسته ماندن گذرگاه فرعی ۲۱۵ اعلام شده که موجب شلوغی شدید جمعیت از ساعت ۸:۳۰ صبح و قفل شدن حرکت در ساعت ۸:۴۵ شد. زائران در صورت باز بودن گذرگاه فرعی ۲۱۵ می‌توانستند به راحتی از محل فاجعه خارج شده و به گذرگاه سوق العرب وارد شوند. علاوه بر این، خروجی گذرگاه ۲۰۴ به سوی جمرات هم با خودروهای پلیس عربستان سعودی بسته شد. در این حال، زائرانی که در گذرگاه ۲۰۴ بودند، از یک سو با فشار ورود زائران گذرگاه ۲۰۶ مواجه شدند و از سوی دیگر، نه راهی به جلو داشتند و نه راهی برای ورود به گذرگاه سوق العرب.

پیامدهای فاجعه

• ۹ صبح: فشار جمعیت در ساعت ۹ صبح، دمای ۴۷ درجه، بسته ماندن گذرگاه فرعی ۲۱۵، بسته شدن گذرگاه اصلی ۲۰۴، همگی به تراکم شدید جمعیت، تلاش برای بالا رفتن از دیواره‌های فلزی کنار گذرگاه، از هوش رفتن زائران، افتادن زیر پای جمعیت، و در نهایت فوت برخی از زائران در ساعات اولیه انجامید.

• ۱۰ صبح: تا ساعت ۱۰ صبح، بسیاری از زائران از هوش رفته بودند، برخی درگذشتند و هنوز هیچ اقدامی از سوی نیروهای نظامی و امدادی برای حل این مسئله مشاهده نشد.

• ۱۱ صبح: امدادگران داوطلب از کشورهای مختلف از جمله جمهوری اسلامی ایران، بالاخره در ساعت ۱۱ صبح با گذشتن از جمعیت متراکم توانستند خود را به قربانیان برسانند و برخی از مجروحان را نجات دهند. ساعت ۱۲، گروهی از امدادگران سعودی به منطقه می‌رسند، اما همچنان اعزام مجروحین به بیمارستان به کندی پیش می‌رود.

• ۱۳ تا ۱۷ عصر: تعداد نیروهای پلیس تا ساعت ۱۳ به تدریج افزایش می‌یابد و فضای منا امنیتی می‌شود. از ورود پزشکان و امدادگران داوطلب کشورها جلوگیری می‌شود. مجروحان زیادی همچنان روی زمین رها شده‌اند. مجروحان به همراه جانباختگان و گاه بدون امدادرسانی، به کانتینرها منتقل می‌شوند. برخی از اجساد زائران، تا ساعت ۱۷ همچنان روی زمین رها شده‌اند.

آخرین آمارها

آمارهای رسمی کشورهای آسیب‌دیده

بر اساس آخرین آمار منتشر شده از سوی مراجع رسمی کشورهایی که زائران آنها در فاجعه منا کشته یا زخمی شده‌اند، تا ۱۳ مهر ۱۳۹۴(۵ اکتوبر ۲۰۱۵)، در این حادثه مرگبار، ۲۹۴۷ تن کشته یا مفقود شده‌اند. بر این اساس، ۱۱ کشور ایران، مالی، نیجریه، مصر، بنگلادش، اندونزی، اتیوپی، هند، پاکستان، نیجر و بنین با تعداد کشته و مفقود بیشتر از ۱۰۰ نفر، در صدر ۳۹ کشوری هستند که از این واقعه دچار آسیب انسانی شده‌اند.

جمهوری اسلامی ایران، با مجموع ۴۶۴ کشته و مفقود، و همچنین ۱۵۹ مجروح، بیشترین آسیب را از این فاجعه دیده است.

آمارهای رسمی دولت عربستان

مقامات عربستان سعودی همچنان هیچ آمار تفکیکی و روشنی از کشته‌شدگان، مفقودان و زخمی‌های فاجعه منا منتشر نکرده‌اند.

• اولین آمارهای رسمی دولت عربستان سعودی، کشته‌شدگان را ۷۱۷ و زخمی‌ها را ۸۶۳ تن اعلام کرد.
• ۴ مهر ۱۳۹۴ (۲۶ سپتامبر ۲۰۱۵)، خالد بن عبدالعزیز الفالح، وزیر بهداشت عربستان، آخرین آمار رسمی را ۷۶۹ کشته و ۹۳۴ مجروح اعلام کرد.
• ۷ مهر ۱۳۹۴ (۲۹ سپتامبر ۲۰۱۵)، حمد بن محمد الضویلع، معاون وزیر بهداشت عربستان، کشته‌شدگان فاجعه منا را ۴۱۷۳ تن اعلام کرد و خبر آن در منتشر شد. این خبر پس از چند ساعت از سوی مقامات عربستان سعودی تکذیب و از پایگاه اینترنتی مذکور هم برداشته شد.

• ۲۴ مهر ۱۳۹۴ (۱۶ اکتبر ۲۰۱۵)، برخی خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری، از پایان تحقیقات وزارت بهداشت عربستان درباره کشته‌شدگان و مفقودان فاجعه منا خبر دادند. بر اساس این آمار، ۷۴۷۷ تن در این فاجعه کشته شده‌اند. یکی از موارد عجیب در این آمار، اعلام ۱۵۰۷ عربستانی کشته شده است که تا آن زمان در هیچ منبعی دیده نشده بود. هیچ منبع مستقلی، درستی این آمارها را تایید نکرده است.

واکنش‌ها به آمارهای رسمی عربستان

• ۱۳ مهر ۱۳۹۴ (۵ اکتبر ۲۰۱۴)، خبرگزاری آسوشیتدپرس با مقایسه آمار رسمی دولت عربستان (که تعداد کشته‌شدگان، ۷۶۹ و زخمی‌ها ۹۳۴ تن اعلام شده است)، با آمار ارائه شده از سوی ۱۶ کشور، آمار رسمی عربستان سعودی را زیر سوال برد و تعداد کشته‌شدگان این ۱۶ کشور را دست‌کم ۱۱۱۲ تن اعلام کرد، در حالی که تعداد کشته‌شدگان همه کشورها، از سوی عربستان، ۷۶۹ تن اعلام شده است.

فراوانی جانباختگان و مفقودان ایرانی

بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده از سوی کشورهای آسیب‌دیده، جمهوری اسلامی ایران با ۴۶۴ کشته، بیشترین تلفات را در این فاجعه متحمل شده است. رتبه دوم تعداد تلفات، مربوط به کشور مالی، با مجموع کشته و مفقود ۳۴۱ تن است.

یکی از دلایل اصلی این تفاوت آشکار، نزدیکی محل اسکان زائران ایرانی در منا، با ورودی گذرگاه ۲۰۴ است؛ گذرگاهی که محل وقوع فاجعه مناست.

مرگبارترین حادثه در حج

بر اساس آمار، این فاجعه مرگبارترین حادثه در طول برگزاری مراسم حج بوده است. با این حال، پیش از این نیز بارها حوادث و فجایعی با کشته‌های صدها نفری حجاج، در عربستان سعودی رخ داده است.

• ۹ مرداد ۱۳۶۶ (۳۱ جولای ۱۹۸۷): کشته شدن ۴۰۲ تن که ۲۷۵ نفر آنان ایرانی بودند و زخمی شدن ۶۴۹ نفر که ۳۰۳ ایرانی در میان آنان بودند. این واقعه در حالی رخ داد که حجاج مشغول سر دادن شعار برائت از مشرکین بودند و با هجوم مسلحانه نیروهای سعودی روبرو شدند.
• ۱۳۶۹: دست‌کم ۱۴۲۶ تن از حجاج، در پی ازدحام در تونل منتهی به محل رمی جمرات کشته شدند.
• ۱۳۷۳: ۲۷۰ نفر از حجاج، در پی ازدحام جمعیت برای رمی جمرات کشته شدند.
• ۱۳۷۴: در پی آتش‌سوزی در خیمه‌های نصب شده در سرزمین منا، ۳۴۳ تن از حجاج کشته و ۱۵۰۰ نفر زخمی شدند.
• ۱۳۷۵: دست‌کم ۱۱۸ نفر بر اثر ازدحام جمعیت کشته شدند.
• ۱۳۷۸: عربستان سعودی مرگ ۳۵ تن از حجاج به دلیل ازدحام جمعیت را تایید کرد.
• ۱۳۸۱: دست‌کم ۲۵۱ تن به دلیل ازدحام کشته شدند.
• ۱۳۸۳: ۳۴۵ نفر بر اثر ازدحام در مراسم رمی جمرات، کشته شدند.
• ۲۰ شهریور ۱۳۹۴ (۱۱ سپتامبر ۲۰۱۵): دست‌کم ۱۱۸ تن در حادثه سقوط بالابر کشته شدند که ۱۱ تن از آنها ایرانی بودند.

کشتگان سرشناس

در میان کشته‌شدگان فاجعه منا، برخی از روحانیان و چهره‌های شناخته‌شده سیاسی ایران و دیگر کشورها دیده می‌شود. غضنفر رکن‌آبادی، سفیر پیشین ایران در بیروت، محمدرحیم آقایی‌پور، سفیر پیشین ایران در اسلونی، احمد فهیما، معاون اداره تشریفات وزارت خارجه، مهدی صفری، سفیر پیشین ایران در چین، مرجان نازقلیچ، فرماندار بندر ترکمن، روحانیانی از جمله محمدصادق اخوان، معاون مرکز شورای حل اختلاف قوه قضاییه، سید حسین حسینی، ارزیاب روحانیان بعثه آیت الله خامنه‌ای، مسلم قلی‌پور گیلانی از اساتید حوزه علمیه قم، و محمدرضا مؤیدی قمی، عضو بعثه آیت الله حکیم و همچنین ۵ تن از اعضای کاروان فعالان قرآنی، از جمله قاری بین‌المللی محسن حاجی‌حسنی کارگر، از این دست هستند.

واکنش‌ها و اظهارنظرها

آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، حدود یک سال پس از فاجعه منا، ۱۵ شهریور ۱۳۹۵، در پیامی به مسلمانان جهان به مناسبت فرارسیدن موسم حج، حادثه منا را مُدهش و هراس‌آور خواند و حکام سعودی را مقصر آن دانست و تعلل و کوتاهی در نجات مجروحان نیمه‌جان را قطعی و مسلم قلمداد کرد. وی در این پیام، مسئولان عربستان سعودی را حاکمان بی‌دین و بی‌وجدانی دانست که «فاجعه منا را پدید آورده و با نام خادمین حرمین، حریم حرم امن الهی را شکسته و میهمانان خدای رحمان را در روز عید در منا و پیش از آن در مسجدالحرام قربانی کرده‌اند.» آیت الله خامنه‌ای در این پیام از مسلمانان خواست واقعیت هتاک، بی‌ایمان، وابسته و مادی حاکمان سعودی را بشناسند و به خاطر جنایاتی که در جهان اسلام به بار آورده‌اند، گریبان آنها را رها نکنند و فکری برای مدیریت حرمین شریفین و مسئله حج کنند. وی همچنین از جای خالی حجاج ایرانی در حج امسال سخن گفت و تاکید کرد که آنان دعا می‌کنند که «شجره ملعونه طواغیت نتوانند گزندی به آنان برسانند.»
این پیام مورد توجه کاربران شبکه‌های اجتماعی مانند توییتر قرار گرفت و بخش‌هایی از عبارات آیت الله خامنه‌ای با هشتگ «الشجرة الملعونة» در شبکه توییتر و برخی شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد. در همین زمینه، تعدادی بیلبورد با اشاره به عبارت «شجره ملعونه» در بغداد نصب شد.

جستارهای وابسته

• حج خونین

پانویس

منابع

• پیام به مسلمانان جهان به مناسبت فرارسیدن موسم حج، پایگاه اینترنتی دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، ۲ مهر ۱۳۹۴.
• رییس‌جمهور سنگال برای قربانیان فاجعه منا سه روز عزای عمومی اعلام کرد، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، ۱۴ مهر ‍۱۳۹۴.
• روایتی نزدیک از اتفاقات خیابان ۲۰۴ منا، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۱۲ مهر ۱۳۹۴.
• آمار کشته‌های کشورها در منا، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۱۳ مهر ۱۳۹۴.
• آخرین آمار جانباختگان فاجعه منا به تفکیک کشورها، خبرگزاری فارس، ۱۳ مهر ۱۳۹۴. آمار کشته‌های کشورها در منا، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۱۳ مهر ۱۳۹۴.
• آمار جدید وزیر بهداشت سعودی از قربانیان فاجعه منا، پرس‌تی‌وی، ۴ مهر ۱۳۹۴.
• آمار قابل تأمل وزارت بهداشت عربستان از تعداد جانباختگان فاجعه منا، خبرگزاری میزان، ۲۴ مهر ۱۳۹۴.
• مروری بر حوادث مرگبار حج؛ فجایعی که عربستان از آن درس نمی‌گیرد، پایگاه خبری عصر ایران، ۳ مهر ۱۳۹۴.
• مراسم بزرگداشت آیت الله مویدی در قم برگزار شد، خبرگزاری تسنیم، ۲۹ مهر ۱۳۹۴.
• اسامی روحانیان شهید در فاجعه منا اعلام شد، خبرگزاری فارس، ۱۱ مهر ۱۳۹۴.
• ۸ چهره سرشناس ایرانی مفقود شده در منا، باشگاه خبرنگاران جوان، ۴ مهر ۱۳۹۴.
• آمار نهایی جانباختگان فاجعه خونین منا به تفکیک استان‌ها، خبرگزاری تسنیم، ۹ مهر ۱۳۹۴.
• درگذشت یکی از مسئولان قضایی در فاجعه منا، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، ۱۱ مهر ۱۳۹۴.
• دیپلمات‌های مفقودی و مجروح وزارت خارجه در حادثه منا، خبرگزاری مهر، ۴ مهر ۱۳۹۴.
• «شجره ملعونه» شبکه‌های اجتماعی را درنوردید، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، ۱۷ شهریور ۱۳۹۵.
• تصاویر: پس از پیام رهبری؛ خروش ضد سعودی در بغداد، شبکه العالم، ۱۶ شهریور ۱۳۹۵.
• AP count puts Saudi hajj disaster toll at over 1,100 killed, AP news, 5 october 2015.